بمپور
بمپور در 22 كيلو متري غرب ايرانشهر قرار گرقته است. رود خانه با اهميت بمپوركه ازكوه هاي شمال
شرقي ايرانشهر (ايرندگان ودامن) سر چشمه مي گيرد،
از جنوب بمپوربه طرف غرب جريان مي يابد ودر انتها به هامون جازموريان میریزد.
بمــــــــپور ناحيه ي جلگه اي است كه 510 متر ازسطح در يا ارتفاع دارد و ارتفاعاتي در حدود 1700 متر زمــــينهاي جنوبي آن را پوشانده است. آب و هواي آن به طور كلي گرم و نسبتا مرطوب است که از مراكز عمده‌ صادرات خـــــرما ، تره بار وغلات محسوب مي شود.
بمپور از چندين آبادي به هم پيوسته تشكيل شده است .از قدمت اين شهر اطلاع دقيقي در دست نيست و شهرت اين محل به خاطر وجود قلعـه بمپور است كه به عهدساسانيان تعلق دارد.
قلعه بمپور
موقعيت جغرافيايى:
شهرستان ايرانشهر - بخش بمپور – شمال غرب شهر بمپور-25کیلومتری غرب ایرانشهر
قدمت این قلعه به استنادبرخی منابع تاریخی به دوران ساسانیان می رسد وامروزه درردیف آثارتاریخی ایران به ثبت رسیده است.
خصوصيات معمارى: مصالح بكار رفته در اين قلعه خشت‏خام و گل رس بوده كه برروى يك تپه مصنوعى احداث شده است ديوارهاى غربى و شرقى در هر رأس داراى برجهاى استوانه‏اى مى‏باشند. از چهار برجك ديده‏بانى تنها دو برجك آن به ارتفاع 2 متر باقى مانده‏اند. در داخل قلعه يك رديف از اتاقهاى چسبيده به ديوار قلعه براى امور مختلف در نظر گرفته شده‏اند. يك حلقه چاه نيز در درون قلعه وجود دارد ارتفاع تپه مصنوعى كه قلعه روى آن قرار گرفته 80 متر است.
قلعه از سه قسمت تشكيل شده است: 1- قسمت انتهايى كه از ديوارهاى اصلى و درب‏هاى ورودى و خروجى و چند عدد برج و بارو براى حفاظت قلعه تشكيل شده است.2- قسمت وسط كه محل خانه‏هاى مسكونى بوده و داراى برج و بارو نيز بوده است.3- قسمت فوقانى كه ويژه فرماندهان و حاكم قلعه بوده و بيشترين نقش ديده‏بانى از برج و باروهاى اين قسمت به دليل ارتفاع زياد صورت مى‏گرفته است. در محوطه قسمت فوقانى چاهى عميق ديده مى‏شود كه اكنون پس از گذشت چندين سال پر نشده است. در گذشته در داخل چاه يك محوطه سنگ فرش بوده كه داراى سوراخى براى عبور نيروهاى قلعه در هنگام محاصره قلعه توسط دشمنان به خارج بوده است كه در حال حاضر بعلت حركت شن‏هاى روان و گذشت زمان مسدود شده، اما چاه به قوت خود باقى است. ديوارهاى شرقى و غربى آن داراى فاصله زيادى از هم مى‏باشند و در سمت جنوب به يكديگر نزديكتر هستند و ضلع جنوبى در واقع كوچكترين ضلع قلعه است. هر طرف داراى برجى استوانه‏اى بوده كه روى هم ده برج بوده‏اند. بزرگترين برج قطرش به هشت قدم مى‏رسد و توپ در اين مكان قرار داشته است. ديوار اصلى همه اطاقها را در بر گرفته است. در صحن حياط جنوبى يك رديف اطاق و بالاتر از ديوار خراب شده، چندين اطاق وجود دارد. در قسمت بالا كه ارگ ناميده مى‏شود چندين اطاق بصورت رديفى در كنار يكديگر قرار دارند و با پنجره‏هايى به خارج احاطه دارند.
قلعه بمپور از نظر ارتفاع به دو قسمت تقسيم مى‏شود:
1- صحن پايين كه محل درب ورودى است و در جانب شرقى قرار دارد و چندين برج آن را دربر گرفته ‏اند. در جنب درب ورودى چندين اطاق جلب نظر مى‏كنند. داخل صحن پايين يك محوطه زيرزمينى ديده مى‏شود كه دهانه‏اش شبيه به چاه است كه احتمالاً از راه اين چاه كه به بيرون وصل بوده در مواقع ضرورى استفاده مى‏كرده ‏اند.
2- قسمت فوقانى قلعه كه محل زندگى حاكم، فرماندهان و مقربان بوده است كه از صحن پايين بلندتر بوده و ديده‏بانى از اين نقطه بر روى يك برج گرد صورت مى‏گرفته است اين قسمت بر تمام اطراف اشراف دارد. ديوارها و برج‏ها داراى سوراخهايى بوده‏اند كه از اين محلها به سمت دشمن تيراندازى مى‏كرده ‏اند.
قلعه تاریخی بمپوربه روایتی دیگر:
«پاتينجر» يک جهانگرد اروپایی که در سال 1810ميلادي سفري به منطقه بلوچستان داشته است. در بازدید خود ازقلعه بمپوردرمورد محل احداث آن مي نويسد: «افسانه و روايت عاميانه اي ميان مردم بلوچستان حاکي است ، فرمانده ارتش عظيم ، هنگام عبور از اين راه به سواران خود دستور داد تا توبره اسبان را از خاک و گل پر کنند و روي هم بريزند. تعداد سواران آنچنان زياد بود که وقتي خاکها را بر روي هم انباشتند، تپه اي بر جاي ماند». بر فراز اين تپه قلعه «بمپور» ساخته شده که يکي از مشهورترين آثار تاريخي و ديدني بلوچستان به شمار مي آيد. اگرچه روايت ياد شده اندکي مبالغه آميز به نظر مي آيد، اما مروري بر ابعاد جغرافيايي تپه ، نشانگر آن است که خاک اين تپه از مناطق ديگر به محل ساخت قلعه «بمپور» منتقل شده است.
قلعه به صورت دو تکه ساخته شده و از نظر ارتفاع ، اين 2بخش با هم يکسان نيستند. صحن پايين که در ورودي در ديواره شرقي آن قرار گرفته و برجهايي چند نيز آن را احاطه کرده اند. علاوه بر اين ، اصطبل اسبها و يک نقب براي فرار از محاصره به هنگام تسخير احتمالي قلعه نيز وجود داشته است.قسمت فوقاني قلعه ارگ و حاکم نشين بوده است.بلندي تپه از صحن پايين بيشتر بوده به حدي که نفوذ به داخل ارگ براي مهاجمان به علت بلندي و شيب تند تپه ، کار ساده اي نبوده است. درديواره اطراف قلعه 10برج دفاعي قرار داشته است.درباره تپه و قلعه واقع بر روي آن ، تحقيقات متعددي صورت گرفته است.از جمله فرانسوا بالساني، محقق فرانسوي و معاون آکادمي امور درياهاي فرانسه که در سال 1335 ه.ش از قلعه بمپور ديدن کرده معتقد است : «آثاري که من در قلعه بمپور به دست آوردم طبق نظر متخصصان موزه لوور فرانسه ، حداقل مسبوق به دوره ساسانيان است».
دکتر بئاتريس دکاردي ، محقق و باستان شناس ديگري که در اين منطقه مطالعاتي صورت داده می گوید:«اشيا و ظروف به دست آمده در تپه باستاني بمپور از نظر تاريخي ، تمدن اوليه سرزمين بلوچستان غربي را در اين منطقه ثابت مي کند؛ که اين تمدن به منزله واسطه اي ميان تمدن هاي غربي ايران و تمدن کهن سند پاکستان بوده است.به اعتقاد «دکاردي» سفالهاي به دست آمده در بمپور متعلق به 2700 سال قبل از ميلاد هستند و نشان مي دهد اين مکان در نتيجه خشک شدن تدريجي از آبادي افتاده است.درحالي که سابق بر اين ، بسيار آباد بود و جمعيت زيادي را در خود جاي مي داده است.البته شباهت بناي قلعه بمپور با ساختمان هاي دوره ساساني واقع در منطقه کرمان مانند قلعه دختر و قلعه بم نشانگر آن است که تاريخ اوليه اين قلعه را مي توان تا دوره ساساني به عقب برد.
اين قلعه از نظر نظامي ، اهميت قابل توجهي داشته است و به مناسبت محل استراتژيک خود مي توانست در مقابل هجوم بزرگترين قشون هاي نظامي نيز مقاومت کند. بنابراين ، مشخص است که استقرار قلعه در بالاي تپه ، بر حسب تصادف انتخاب نشده است ؛ زيرا اين تپه به گونه اي به اطراف مشرف شده که محال است يک مهاجم دور از چشم نگهبانان به قلعه بمپور نزديک شود. به همين دليل به نظر مي آيد قلعه بمپور يکي از قلاع نظامي قديمي و مهم آسيا و خاورميانه است.اين قلعه علاوه بر موقعيت استراتژيکي ، تنها حدود 2کيلومتر با رودخانه فاصله دارد که از اين نظر نيز موقعيت جالب توجهي دارد. قلعه بمپور در گذشته بلوچستان همواره استوارترين پناهگاه به شمار مي آمده است.به همين دليل ، بارها در زمان هاي مختلف و بخصوص در دوره قاجاريه محاصره وبه توپ بسته شده است.درسال 1257 و با شورش آقاخان محلاتي و حمايت محمدعلي خان (حاکم بمپور) حبيب الله خان شاهسون ، امير توپخانه ارتش قاجار، به اين قلعه يورش برد. در اين دوره ، قلعه صدمات جدي ديد؛ اما کاملا ويران نشد و قابل سکونت بود. در سال 1307هجري شمسي يک نيروي نظامي به سرکردگي سرتيپ امان الله جهانباني قلعه را به توپ بست و بدين ترتيب ، يک قلعه تاريخي به ويرانه اي بدل شد. اگرچه طي سالهاي اخير آب باران ، باد و ريگ هاي صحرا بخشهايي از قلعه را از بين برده است ، اما بخشهاي باقيمانده از قلعه ، همچنان بر فراز تپه اي چشم بينندگان را حتي از فرسنگها راه دور به خود خيره مي سازد

بمپور

بخش بمپور در چهار صد كيلومتري جنوب غرب زاهدان واقع و از توابع شهرستان ايرانشهر مي باشد ،بمپور كه در قديم به تمام وسعت شهرستان ايرانشهر فعلي اطلاق مي شد ، در شهريور 1314بموجب تصويب نامه هيات وزيران نام بمپور به ايرانشهر بدل گرديد .در قديم الايام اين محل را بن پهل ( شهر آخر ) مي ناميده اند و اين وجه تسميمه به دليل آن بود كه بن پهل آخرين شهر در قلمرو اشكانيان در شاهراه كاروان رو بسوي هند بوده است . در بعضي از كتب تاريخي از بمپور و قلعه آن به نام تمپتوح نام برده شده است كه اين وجه تسميه با توجه به تركيب دو كلمه تومپ ( تپه ) و توح ( بزرگ ) در زبان بوميان اينجا تپه بزرگ معني مي دهد و اين نامگذاري به سبب قرار گرفتن ارگ حاكم نشين آن بر فراز يك تپه بزرگ است .
در تاريخ باستان شناسي بلوچستان غربي ، سه تپه، بمپور ، چاه حسيني و خوراب از مهمترين محوطه هاي باستاني و مسكوني بوده اند كه در اين بين بمپور همواره مهمترين منزلگاه در اين ناحيه بصورت حلقه واسطي مناطق تمدني پيرامون خود ( تمدن هاي نواحي داخلي ايران ، تمدن هاي سند و هند ) را در زمينه هاي بازرگاني ، اجتماعي و فرهنگي به يكديگر پيوند مي داده است .
به استناد پاره اي از نوشته ها بمپور به عنوان مركز پورا در زمان كوروش كبير در فاصله سالهاي (530-559 ) قبل از ميلاد تحت سلطه وي بوده است .
از جمله مهمترين وقايع تاريخي اين منطقه قبل از حمله اعراب عبور لشكر اسكندر مقدوني از اين ناحيه و نجات آنها به علت آبادي منطقه در عبور به سمت نواحي داخلي ايران در بازگشت مصيبت بار از صحاري بلوچستان پس از پايان حمله به هند بوده است .

قلعه بمپور- يادگارساسانيان- قلب بلوچستان عظمت فروريخته - خفته دربوته فراموشي

قلعه بمپور معروف ترين قلعه در سرتاسر بلوچستان است،اين قلعه بر روي يك تپه ساختگي كه بدون ترديد خاك آن رااز جاهاي ديگر آورده اند بنا نهاده شده است.قلعه به صورت دو تكه ساخته شده كه ازنظر ارتفاع با هم يكسان نيستند.
صحن پايين كه درب ورودي در ديواره شرقي آن قرار گرفته و برجهايي چند نيز آن را احاطه كرده اند مقر ساخلو منطقه مسكوني و نظامي بوده علاوه بر اين اصطبل اسب هاو يك نقب براي فرار از محاصره ها هنگام تسخير قلعه از سوي مهاجمان و يا جهت يورش از پشت و شبيخون زدن به نيروهاي محاصره كننده قلعه استفاده مي گرديده است درآن قرار دارد.قسمت فوقاني قلعه ارگ و حاكم نشين بوده كه بلندي تپه اش از صحن پايين بيشتر و نفوذ به داخل ارگ براي مهاجمان به علت بلندي و شيب تند تپه ي آن كار ساده اي نبوده است .در ديواره ي اطراف قلعه ده برج دفاعي قرار داشته است.
ارتفاع تپه قلعه به اعتقاد هانري پاتينجر كه به سال 1810 ميلادي ان را ديده است حدود يكصد يارد و محيط قاعده آن هشتصد يارد است.(هر يارد برابر 92 سانتي متر)
تاريخچه قلعه
در زمينه قدمت قلعه نظرات متفاوتي بيان شده است .
پاتينجر نظامي انگليسي به روايت از بوميان منطقه چنين آورده است:
((افسانه و روايت عاميانه اي در ميان مردم حاكي است هنگامي كه ارتش عظيمي از گبرها(زرتشتي)از اين راه عبور مي كرد فرمانده انها به سواران دستور داد تا توبره اسبان را از خاك و گل پر كرده و روي هم بريزند تعداد سواران آنچنان زياد بود كه وقتي خاكها را بر روي هم انباشتند تپه ي فعلي به جاي ماند))
فرانسوا بالسان سياح ،جهانگرد و معاون آكادمي ماورا درياهاي فرانسه كه به سال 1335 ه.ش قلعه بمپور را ديده معتقد است:آثاري كه من در قلعه بمپور بدست آوردم ، طبق نظر متخصصان موزه لوور فرانسه اقلا مسبوق به دوره ساسانيان تشخيص داده شد.
تحقيقات وكاوش هاي علمي خانم دكتر بئاتريس دكاردي در تپه ي باستاني بمپور كه به لطف شناسايي اوليه ي اين نقطه ي باستاني به وسيله باستان شناس پر كار مجاري الاصل انگليسي مارك اورل اشتين صورت گرفت ثابت كرده از دوران ما قبل تاريخ كانون هايي در دشت هاي بمپور وجود داشته است.
دكاردي معتقد است اشيا و ظروف بدست آمده در تپه ي باستاني بمپور از نظر تاريخي تمدن اوليه سرزمين بلوچستان غربي را در بمپور ثابت مي كند كه به منزله ي واسطه اي ميان تمدن هاي غربي ايران و تمدن هاي سند پاكستان بوده است .سفالهاي بدست آمده در بمپور كه به عقيده دكاردي مسبوق به تا 2700 سال ق.م هستند ، نشان مي دهد اين مكان پيش از تاريخ در نتيجه ي خشك شدن تدريجي از آبادي افتاده است در حاليكه سابقا بسيار آباد بوده و جمعيت زيادي در خود جاي مي داده است و ارتباطات فرهنگي نيز با ساير محوطه هاي پيرامون خود داشته است.
شباهت بناي قلعه بمپور با ساختمانهاي دوره ساساني منطقه (قلعه دختر و قلعه ي بم در كرمان) نشان مي دهد كه تاريخ اوليه اين قلعه مي تواند تا دوره ساساني عقب برده شود.
عده اي بدون هيچ گونه دليل و مستندات تاريخي قلعه را مسبوق به دوره ي افشاريه و حتي نزديكتر از آن دوره قاجاريه معرفي كرده اند اما شواهد امر بناي آنرا كهن تر از اين زمان ها معرفي مي كند . ذكر يك نمونه از حوادث مربوط به دوره صفويه بي اساس بودن چنين ادعايي را به راحتي ثابت مي كند.

احمد علي خان وزيري در تاريخ كرمان مي نويسد:
((گنج علي خان حاكم مقتدر صفوي با هجوم به بلوچستان به سال 1022 ه.ق ملك شمس الدين ولد ملك دينار از نژاد صفاريه سيستان كه دارالملكش قلعه بن فهل بود را در قريه كوچ كردون شكست داد ملك به ناچار به قلعه تحصن جست سپاه گنجعلي خان قلعه را در محاصره گرفت پناهندگان به قلعه پس از دو ماه پايداري تسليم شدند. بنا بر اين ملك شمس الدين را به پايه سرير اعلي شاه نزد عباس فرستادند و رياست آن ديار به ملك ميرزا واگذار شد .))
اهميت تاريخي و موقعيت نظامي قلعه
پاتينجرانگليسي( متخصص قلاع نظامي) ضمن تمجيد از قلعه بمپور معتقد است كه اين قلعه به مناسبت وضع نظامي خاص خود مي تواند در قبال بزرگترين قشون مقاومت كند.
بالسان در سياحت نامه خود آورده است.
محل قلعه را بالاي تپه مزبور برحسب تصادف تعيين نكرده بلكه منظور استراتژيك داشته اند زيرا آن تپه طوري به اطراف مشرف مي باشد كه محال است يك مهاجم بتواند به قلعه بمپورنزديك شود بدون اينكه به نظر مدافعين برسد به همين دليل وي معتقد است قلعه بمپور يكي از قلاع نظامي قديمي و مهم آسيا و از بزرگترين قلاع خاورميانه است.
سروان جنگينز در توصيف قلعه بمپور نوشته است:
در بمپور قلعه اي بسيار خوش بنا به ارتفاع صد پا به چشم مي خورد اين قلعه در 3 مايلي رودخانه است كه از نظر سوق الجيشي حائز اهميت فراوان است و به خاطر آن جنگهاي خونين زيادي بر پا گرديده است.
قلعه بمپور در تاريخ گذشته بلوچستان همواره استوار ترين پناهگاه براي قوي ترين روساي بلوچ بوده واز نظر نظامي و تسخير نا پذيري حائز اهميت بوده است به همين دليل بارها در زمانهاي مختلف و به خصوص در دوره ي قاجاريه به دفعات محاصره و بمباران شد .
خونبار ترين حملات به بمپور و قلعه آن
پس از پايان حكمراني ملك دينار كه علاوه بر علم و خرد مطلق العنان و متكبرانه بر مكران تسلط داشت و اين سلطه را ارزاني خداوند به خود تلقي مي كرد به گونه ي كه بر نگين انگشتري اش اين بيت نقش بسته بود :
خداوند جهان را گر نبودي ملك بسياري ندادي كيج و مكران را چنين ارزان به ديناري
وقتي نوبت حكمراني به ولد ملك دينار به نام ملك شمس الدين رسيد در سال 1022 ه . ق گنجعلي خان حاكم مقتدر كرمان ماموريت يافت تا قلعه بن پهل را تصرف كند ، در اين ميان ملك براي دفاع در حوالي قريه كوچ گردون با سپاه كرمانيان در آويخت اما تاب مقاومت نداشت و نا چارا به قلعه مستحكم خويش پناه جست و گنجعلي خان پس از دو ماه محاصره و پايداري ساكنان آن قلعه را مفتوح و رياست آن ديار به ملك ميرزا واگذار و ملك شمس الدين به همراه فرزند ديگرش گروگان عازم اصفهان شدند .
لشكر كشي پير محمد خان بيگلر بيكي هرات و اصلمس خان از فرستادگان نادر شاه افشار و نبرد بي امان آنها با تفنگچي و جماز سواران بلوچ تحت فرمان ملك شپر خان حكمران بمپور در محلي موسوم به چيل نادر ، هر چند كه با شكست سپاه بلوچ و محاصره قلعه انجاميد اما پس از ناكامي در تصرف قلعه ، سپاه فرستادگان نادر نا چارا به سوي ديگر نواحي بلوچستان حمله ور شدند .
همزمان با شورش آقاخان محلاتي و حمايت محمد علي خان حاكم بمپور از او در سال 1257 ه.ق زماني كه حبيب اله خان شاهسون امير توپخانه به آن يورش برد صدمات زيادي را متحمل گشت كه بلوچ ها هنوز هم آن واقعه ي خونبار را درحافظه تاريخي خود از ياد نبرده اند .
اين قلعه كه تسخيرش به منزله از كار انداختن قلب بلوچستان بوده آخرين بار به سال 1307 ه.ش توسط نيروهاي شرق و جنوب به سركردگي سرتيپ امان اله جهانباني در دوره ي پهلوي اول به توپ بسته شد و بدين ترتيب قلب بلوچستان پس از قرنها به ضرب توپ و خمپاره از تپش افتاد.
قلعه اي كه در برابر عظمت و تسخير ناپذيري اش تمام باجگيران فاتح دست كم يك بار مزه تلخ شكست را پاي آن چشيده اند و روزگاري هر گوشه اش عظمتي داشته كه بيانگر اقتدار و رازهاي نهفته بسياري است مي رود كه به سرنوشت محتوم همان كساني بپيوندد كه جز درد رنج براي مردم بلوچ چيز ديگري را به يادگار نگذاشتند ، كساني كه امروز در لابلاي تاريخ خفته اند مي رود كه قصر شان نيز چون نامشان رفته رفته با بادها و طوفانهاي تند و رگبارهاي سيل آسا فرو ريزد و از خاطر ها محو شود .
يادگار ساسانيان قلب پر حادثه بلوچستان امروز عظمتش فرو ريخته و خفته در بوته فراموشي هر ساله در اثر آب شستگي وباد به ريگهاي روان صحرا مي پيوندد.اما عظمت گذشته اش از دور چشمان هر بينده علاقمند به هويت و ميراث گذشتگان را به خود جلب مي كند .

بمپور درطول تاريخ بعنوان يكي از باراندازهاي مهم ومنزلگاه هاي اصلي در ناحيه پهل وپهره به صورت حلقه ی واسطي مناطق تمدني پيرامون خود رادرزمينه هاي بازرگاني، تجاری ،اجتماعي وفرهنگي به يكديگر پيوند مي داده وهمواره داراي تمدن درخشاني بوده است. تحقيقات وكاوشهاي باستان شناساني چون مارك اورل اشتين وبخصوص خانم دكتر بئاتريس دكاردي در تپه باستاني غرب قلعه بمپور نشان مي دهد،نخستين استقرارها دربمپورازجانب مركز وجنوب فلات ايران درهزاره چهارم قبل ازميلاد اتفاق افتاده است. به عقيده دكاردي دشت هاي بمپور،سرتختي وخوراب ازمهمترين كانونهاي ماقبل تاريخ دراين منطقه اند .بمپوربعنوان يكي ازكهن ترين مناطق سكونتي بلوچستان ايران به استناد پاره ی از نوشته ها به عنوان مرکز پورا در زمان کوروش کبیر در فاصله سال های ( 530 – 559 ) قبل از میلاد تحت سلطه وی بوده و براي ساليان دراز (تاسال1300هجري قمري ) مركز حكومتي به شمار مي رفته است. اهميت بمپور دربلوچستان ايران به حدي بوده كه بعنوان مركزحكمراني بلوچستان بارها مورد حمله قرار گرفته وتسخير قلعه ودژمستحكم آن به منزله ازكارانداختن قلب بلوچستان قلمداد مي شده است.
در سال 1022 ه.ق گنجعلي خان حاكم كرمان ماموريت يافت قلعه بن فهل راتصرف كند در اين زمان ملك شمس الدين ولدملك دينار درحوالي قريه كوچ كردون باسپاه كرمانيان درآويخت اماتاب مقاومت نداشت به قلعه پناه جست وگنجعلي خان پس از دو ماه محاصره قلعه وپايداري ساكنان آن ،قلعه را مفتوح ورياست آن ديار را به ملك ميرزا واگذاركرد
قلعه بمپور به خصوص دردوره قاجاريه بارها محاصره وتوپ بسته شد كه فجيع ترين آن درزمان فرار و طغیان آقا خان محلاتي درسال1257ه.ق زماني رخ داد كه حبيب اله خان شاهسون امير توپخانه آن رابه مدت ده روز محاصره كرد و حملات مرگباری بر علیه بلوچ ها تدارک دید که تا امروز بلوچ ها با بیان لفظ قجر آن فجایع دردناک را در حافظه تاریخی خود حفظ نموده اند .
براي آخرين باربمپوروقلعه آن در زمان طغیان سردار دوست محمد خان بارکزایی به سال 1307 ه.ش توسط نيروهاي شرق وجنوب به سركردگي امان اله جهانباني موردحمله قرار گرفت وبه توپ بسته شد،بدين ترتيب قلب بلوچستان پس از قرن ها اقتدار به ضرب توپ وخمپاره از تپش افتاد.
نام تاریخی بمپورکه روزگاری به تمام وسعت شهرستان ایرانشهر فعلی اطلاق می شد ، در شهریور 1314 بموجب تصویب نامه هیات وزیران به ایرانشهر بدل گشت و پس از آن شهر تاریخی و قلب بلوچستان، بن پهل باستانی ( بمپور ) از خاطرها محو و به بوته فراموشی سپرده شد .
احمد آچاك دانش آموز سال دوم علوم انساني دبيرستان دانش بمپور

قلعه تاریخی بمپوربه روایتی دیگر

«پاتينجر» يک جهانگرد اروپایی که در سال 1810ميلادي سفري به منطقه بلوچستان داشته است. در بازدید خود ازقلعه بمپوردرمورد محل احداث آن مي نويسد: «افسانه و روايت عاميانه اي ميان مردم بلوچستان حاکي است ، فرمانده ارتش عظيم ، هنگام عبور از اين راه به سواران خود دستور داد تا توبره اسبان را از خاک و گل پر کنند و روي هم بريزند. تعداد سواران آنچنان زياد بود که وقتي خاکها را بر روي هم انباشتند، تپه اي بر جاي ماند». بر فراز اين تپه قلعه «بمپور» ساخته شده که يکي از مشهورترين آثار تاريخي و ديدني بلوچستان به شمار مي آيد. اگرچه روايت ياد شده اندکي مبالغه آميز به نظر مي آيد، اما مروري بر ابعاد جغرافيايي تپه ، نشانگر آن است که خاک اين تپه از مناطق ديگر به محل ساخت قلعه «بمپور» منتقل شده است.

قلعه به صورت دو تکه ساخته شده و از نظر ارتفاع ، اين 2بخش با هم يکسان نيستند. صحن پايين که در ورودي در ديواره شرقي آن قرار گرفته و برجهايي چند نيز آن را احاطه کرده اند. علاوه بر اين ، اصطبل اسبها و يک نقب براي فرار از محاصره به هنگام تسخير احتمالي قلعه نيز وجود داشته است.قسمت فوقاني قلعه ارگ و حاکم نشين بوده است.بلندي تپه از صحن پايين بيشتر بوده به حدي که نفوذ به داخل ارگ براي مهاجمان به علت بلندي و شيب تند تپه ، کار ساده اي نبوده است. درديواره اطراف قلعه 10برج دفاعي قرار داشته است.درباره تپه و قلعه واقع بر روي آن ، تحقيقات متعددي صورت گرفته است.از جمله فرانسوا بالساني، محقق فرانسوي و معاون آکادمي امور درياهاي فرانسه که در سال 1335 ه.ش از قلعه بمپور ديدن کرده معتقد است : «آثاري که من در قلعه بمپور به دست آوردم طبق نظر متخصصان موزه لوور فرانسه ، حداقل مسبوق به دوره ساسانيان است».

دکتر بئاتريس دکاردي ، محقق و باستان شناس ديگري که در اين منطقه مطالعاتي صورت داده می گوید:«اشيا و ظروف به دست آمده در تپه باستاني بمپور از نظر تاريخي ، تمدن اوليه سرزمين بلوچستان غربي را در اين منطقه ثابت مي کند؛ که اين تمدن به منزله واسطه اي ميان تمدن هاي غربي ايران و تمدن کهن سند پاکستان بوده است.به اعتقاد «دکاردي» سفالهاي به دست آمده در بمپور متعلق به 2700 سال قبل از ميلاد هستند و نشان مي دهد اين مکان در نتيجه خشک شدن تدريجي از آبادي افتاده است.درحالي که سابق بر اين ، بسيار آباد بود و جمعيت زيادي را در خود جاي مي داده است.البته شباهت بناي قلعه بمپور با ساختمان هاي دوره ساساني واقع در منطقه کرمان مانند قلعه دختر و قلعه بم نشانگر آن است که تاريخ اوليه اين قلعه را مي توان تا دوره ساساني به عقب برد.

اين قلعه از نظر نظامي ، اهميت قابل توجهي داشته است و به مناسبت محل استراتژيک خود مي توانست در مقابل هجوم بزرگترين قشون هاي نظامي نيز مقاومت کند. بنابراين ، مشخص است که استقرار قلعه در بالاي تپه ، بر حسب تصادف انتخاب نشده است ؛ زيرا اين تپه به گونه اي به اطراف مشرف شده که محال است يک مهاجم دور از چشم نگهبانان به قلعه بمپور نزديک شود. به همين دليل به نظر مي آيد قلعه بمپور يکي از قلاع نظامي قديمي و مهم آسيا و خاورميانه است.اين قلعه علاوه بر موقعيت استراتژيکي ، تنها حدود 2کيلومتر با رودخانه فاصله دارد که از اين نظر نيز موقعيت جالب توجهي دارد. قلعه بمپور در گذشته بلوچستان همواره استوارترين پناهگاه به شمار مي آمده است.به همين دليل ، بارها در زمان هاي مختلف و بخصوص در دوره قاجاريه محاصره وبه توپ بسته شده است.درسال 1257 و با شورش آقاخان محلاتي و حمايت محمدعلي خان (حاکم بمپور) حبيب الله خان شاهسون ، امير توپخانه ارتش قاجار، به اين قلعه يورش برد. در اين دوره ، قلعه صدمات جدي ديد؛ اما کاملا ويران نشد و قابل سکونت بود. در سال 1307هجري شمسي يک نيروي نظامي به سرکردگي سرتيپ امان الله جهانباني قلعه را به توپ بست و بدين ترتيب ، يک قلعه تاريخي به ويرانه اي بدل شد. اگرچه طي سالهاي اخير آب باران ، باد و ريگ هاي صحرا بخشهايي از قلعه را از بين برده است ، اما بخشهاي باقيمانده از قلعه ، همچنان بر فراز تپه اي چشم بينندگان را حتي از فرسنگها راه دور به خود خيره مي سازد.

به قلم :احمد آچاک

قلعه بَمْپور

موقعيت جغرافيايى: شهرستان ايرانشهر - بخش بمپور – شمال غرب شهر بمپور-25کیلومتری غرب ایرانشهر
قدمت این قلعه به استنادبرخی منابع تاریخی به دوران ساسانیان می رسد وامروزه درردیف آثارتاریخی ایران به ثبت رسیده است.

خصوصيات معمارى: مصالح بكار رفته در اين قلعه خشت‏خام و گل رس بوده كه برروى يك تپه مصنوعى احداث شده است ديوارهاى غربى و شرقى در هر رأس داراى برجهاى استوانه‏اى مى‏باشند. از چهار برجك ديده‏بانى تنها دو برجك آن به ارتفاع 2 متر باقى مانده‏اند. در داخل قلعه يك رديف از اتاقهاى چسبيده به ديوار قلعه براى امور مختلف در نظر گرفته شده‏اند. يك حلقه چاه نيز در درون قلعه وجود دارد ارتفاع تپه مصنوعى كه قلعه روى آن قرار گرفته 80 متر است.

قلعه از سه قسمت تشكيل شده است: 1- قسمت انتهايى كه از ديوارهاى اصلى و درب‏هاى ورودى و خروجى و چند عدد برج و بارو براى حفاظت قلعه تشكيل شده است.2- قسمت وسط كه محل خانه‏هاى مسكونى بوده و داراى برج و بارو نيز بوده است.3- قسمت فوقانى كه ويژه فرماندهان و حاكم قلعه بوده و بيشترين نقش ديده‏بانى از برج و باروهاى اين قسمت به دليل ارتفاع زياد صورت مى‏گرفته است. در محوطه قسمت فوقانى چاهى عميق ديده مى‏شود كه اكنون پس از گذشت چندين سال پر نشده است. در گذشته در داخل چاه يك محوطه سنگ فرش بوده كه داراى سوراخى براى عبور نيروهاى قلعه در هنگام محاصره قلعه توسط دشمنان به خارج بوده است كه در حال حاضر بعلت حركت شن‏هاى روان و گذشت زمان مسدود شده، اما چاه به قوت خود باقى است. ديوارهاى شرقى و غربى آن داراى فاصله زيادى از هم مى‏باشند و در سمت جنوب به يكديگر نزديكتر هستند و ضلع جنوبى در واقع كوچكترين ضلع قلعه است. هر طرف داراى برجى استوانه‏اى بوده كه روى هم ده برج بوده‏اند. بزرگترين برج قطرش به هشت قدم مى‏رسد و توپ در اين مكان قرار داشته است. ديوار اصلى همه اطاقها را در بر گرفته است. در صحن حياط جنوبى يك رديف اطاق و بالاتر از ديوار خراب شده، چندين اطاق وجود دارد. در قسمت بالا كه ارگ ناميده مى‏شود چندين اطاق بصورت رديفى در كنار يكديگر قرار دارند و با پنجره‏هايى به خارج احاطه دارند.

قلعه بمپور از نظر ارتفاع به دو قسمت تقسيم مى‏شود:

1- صحن پايين كه محل درب ورودى است و در جانب شرقى قرار دارد و چندين برج آن را دربر گرفته ‏اند. در جنب درب ورودى چندين اطاق جلب نظر مى‏كنند. داخل صحن پايين يك محوطه زيرزمينى ديده مى‏شود كه دهانه‏اش شبيه به چاه است كه احتمالاً از راه اين چاه كه به بيرون وصل بوده در مواقع ضرورى استفاده مى‏كرده ‏اند.

2- قسمت فوقانى قلعه كه محل زندگى حاكم، فرماندهان و مقربان بوده است كه از صحن پايين بلندتر بوده و ديده‏بانى از اين نقطه بر روى يك برج گرد صورت مى‏گرفته است اين قسمت بر تمام اطراف اشراف دارد. ديوارها و برج‏ها داراى سوراخهايى بوده‏اند كه از اين محلها به سمت دشمن تيراندازى مى‏كرده ‏اند.

بمپور در گذر زمان

بمپوردرگذرزمان - عنوان پژوهشی در تحولات اقليمی تاريخی فرهنگی و اجتماعی مرکز حکمرانی بلوچستان(بمپور) است که توسط محمدعلیم آچاک کارشناس علوم اجتماعی درشهربمپور گردآوری شده که دراینجا به خلاصه ای ازآن اشاره می شود:
بمپورقديمی ترين نقطه باستانی بلوچستان ايران است.سرگذشت مظلوميت و بيچارگی قوم بلوچ و ستم هایی است که بر اين مردمان سخت کوش رفته است .و حماسه پهلوانی های قومی است که در نبردهای بزرگ و نا برابر اخرين نفس های مردانگی و پهلوانی قديم را در برابر تدبيرها و ترفند های نا مردانه تمدن جديد نشان دادند .
ياد آور شجاعت و ناموس پرستی قومی است که ناچاربودند تسليم سربی شوند که از لوله تفنگ حکام زور گو بيرون می آمد و بيانگر خشونت ها ی مداوم و بلوچ کشی های امرا مستبد تاريخ ايران است.داستان طغيان سردارانی است که از ظلم و بيداد عفريتهای زمان بستوه آمده بودند و حکايت رفتار غير اخلاقی و ضد انسانی ماموران مغرض حکوکتی در دوران سياه گذشته کم لطفی و بی توجهی به قوم بلوچ است .و سر گذشت غم انگيز نابودی قصر حکامی است که جز درد و رنج چيز ديگری برای اخلافشان بجا نگذاشتند و بالاخره بمپور در گذر زمان داستان رشد حق شناسی مليت دوستی و ايران خواهی قوم بلوچ است .سرگذشت بمپور حکايت غم انگيز سردارانی است که از دارالملکشان قلعه بن پهل با نفوذ مادی و معنوی خود سرزمينی وسيع را اداره می کردند.

ویژگیهای جغرافیایی بمپور

بخش بمپور درچهارصد کيلومتری جنوب و مغرب زاهدان واقع است و از توابع شهرستان ايرانشهر می باشد مرکز اين بخش باستانی شهر بمپور در بيست و پنج کيلومتری و در مغرب آن واقع است عرض جغرافيايی آن ۲۷ درجه و ۷ دقيقه و ۳۵ ثانيه شمالی و طول جغرافيايی آن ۶۰ درجه و۷ دقيقه و ۱۵ ثانيه شرقی است
ارتفاع آن از سطح دريا ۵۶۰ متر و در حدود ۲۸۵۹ کيلومتر مربع مساحت و بيش از ۷۰ هزار نفر جمعيت دارد .شامل دو دهستان بمپور شرقی به مرکزيت روستای نوکجوب وبمپور غربی به مرکزيت روستای قاسم آباد است .
بمپوردشت نسبتا صاف و همواری است که رسوبات آبرفتی تشکيل دهنده آن مربوط به دوران سوم زمين شناسی است . به موازات رسوبات آبرفتی تپه های شنی و نوار بازيکی از تشکيلات آهکی اليگوسن نيز در آن گسترش دارد .
آب و هوای اين منطقه در زمستان نسبتا معتدل ولی از اوايل ارديبهشت رو به گرمی می گذارد حداکثر مطلق گرما در تابستان تا ۵۰ درجه سانتی گراد و حداقل در زمستان تا ۱ درجه سانتی گراد می رسد مقدار متوسط بارش سالانه در حدود ۵۷ ميليمتر و تبخير سالانه به ۳۵۰ ميليمتر میرسد.

وجه تسميه بمپور

در بعضی از افسانه های محلی وجه تسميه آنرا مربوط به بهمن پسر اسفنديار می دانند که اول بهمن پور بوده و به مرور زمان به بمپور تبديل شده است . بر طبق اظهار نظر بسياری از فضلای ايران و به استناد کتب تاريخی در قديم الايام اين محل را بن پهل می ناميده اند که به معنی شهر آخرمی باشد .
به نظر نگارنده و با بررسی آثار مکتوب گذشتگان نام باستانی اين محل بن پهل بوده که با گذشت زمان به بن فهل، بن فول، بن فور،بن پور، وبم پور(bompour ) تغير نام پيدا کرده است .
امروزه فارسی زبانان به اشتباه آن را بم پور( bam pour ) تلفظ می کنند .

اقشار بمپور

قشربندي اجتماعي دربمپور به علت سالها عملكرد خالصجات و با ازميان رفتن خاندانهاي حاكم ( ملوك صفاري ـ ملك دينار واعقاب او ) وبيش از يك قرن ونيم حكومت بزرگان شيراني ويا نارويي برآن دست خوش تحولاتي شده است.
امروز اصلي ترين اقشار اجتماعي كه ازسالهاي دور درمنطقه بمپور ساكن هستند عبارتند از:
لوارزهي ( سپهرام ،پهلوانزاده ؤستاوند ، بمپوري و…)، صلاح زهي ، سابكي ، شاه ولي بر، سندك زهي ، بامري ، دكالي ، روديني ، دهميري ، باشي زهي ، نارويي ، دينارزهي
که طایفه باشی زهی اصالتئ زاهدانی دارند

http://iranshahrcity.blogfa.com/post-27.aspx